Dế là một trong những “ca sĩ đồng quê” từng hòa âm trong giàn giao hưởng bên cạnh chẫu chàng, ễnh ương, ếch ộp… Dế có mặt hầu khắp trên những vùng quê, nhiều nhất là ở vùng biền bãi hay những khu vườn xanh nõn luống cải, khóm rau. Như tuổi thơ tôi dầu dãi bên những bãi bồi ven sông Vĩnh Điện, một nhánh Thu Bồn chảy ra Hàn, đã đắm mình trong những trò đá dế, hay bắt dế về rang cháy thơm trong bao mùa lụt lội.
Bắt dế để ăn, chẳng phải lựa gì. Mùa nước lụt, nước vừa xiêm xiếp liếm lên bãi bồi, bọn trẻ trong làng đã gọi nhau đi bắt dế. Chỉ cần nhìn thấy hang, lấy chân dậm thùng thình cách một quãng ngắn là một con dế phóng lên, chộp ngay. Rồi khi nước lụt tràn khắp bãi, dế rời hang bò dần lên những cây tre, cây keo, bâu kín những hàng rào chè tàu. Những con dế mèn ướt lướt thướt chỉ chờ tay người nhặt. Vài ba tiếng đồng hồ đã đủ để làm một bữa dế rang. Dế bắt về ngắt cánh, kéo ruột ra, rồi rang với chút dầu phụng thơm lừng, béo ngậy, ăn với cơm nóng trong mùa lũ lụt, lạnh chân vì dầm nước bạc, thật là món nhớ đời.
Muốn bắt dế để chọi thì khó hơn bởi công phu tìm kiếm cho ra dế cụ. Dế cụ đào hang nhiều ngõ ngách, đổ nước hay đào bắt phải mất hàng tiếng đồng hồ. Bắt được cụ dế mèn râu ria, vạm vỡ, bị cụ đá tanh tách vào tay mấy phát nhưng phải nâng niu giữ cho được cặp càng. Rồi lại kiếm cỏ non nhứ cho ăn, lấy sương cho uống, chăm sóc một con dế để đem chọi không khác người ta vỗ cho vận động viên đi đấu… si ghêm.
Sân chọi dế… nhỏ nhất thế giới. Đó là cái lỗ hình chữ nhật trên mặt đất, bề ngang chừng một lóng tay, dài hai lóng tay. Hai con dế thả vào đấy, chật chội, không đá nhau để giành chỗ mới là chuyện lạ. Lại đôi khi bị cọng cỏ quất vào đít, khiến cu cậu thiếu kiềm chế tưởng đối phương tấn công, liền phản đòn. Những cú đá hậu tanh tách có thể xé nát cánh, làm gãy càng đối thủ, và xúm xít những mái đầu trẻ thơ chổng khu lên xem cổ vũ cuồng nhiệt. Một võ sĩ dế đá mấy lượt thì phế võ công cũng bởi sức tàn lực kiệt.
Xa rồi những năm tháng trẻ thơ, những bãi biền Vu Gia, Thu Bồn đã bao mùa xanh cây mà mùi thơm nồng từ chảo dế rang, tiếng dế đá tanh tách vẫn như còn vẳng mãi trong lòng tôi. Trò đá dế, cách chơi dân dã ấy giờ còn mấy trẻ thơ đi tìm? Lục trong sách cũ chợt thấy thiên truyện “Chọi dế” chiếm một góc “Liêu trai chí dị” của Bồ Tùng Linh, thoảng chút ngậm ngùi. Đồng quê ơi, có ai bây giờ như những phi tần đời Đường được tuyển lựa vào cung, đem theo những con dế trong chiếc lồng nhỏ bằng vàng đặt bên gối để nghe tiếng dế nỉ non mà nhớ về nơi thôn dã?...
